Πίνακας Περιεχομένων
Η τεστοστερόνη είναι μια ορμόνη, κυρίαρχη ειδικά στους άνδρες, ωστόσο οι γυναίκες έχουν και εκείνες μια ορισμένη ποσότητα τεστοστερόνης στο σώμα τους. Το επίπεδό της μειώνεται φυσιολογικά με την ηλικία, παρόλα αυτά η πιο σημαντική της μείωση μπορεί να προκύψει εξαιτίας άλλων παραγόντων. Μάθετε τί προκαλεί την έλλειψη τεστοστερόνης, ποια είναι τα συμπτώματά της και πώς να αυξήσετε τα επίπεδα αυτής της ορμόνης για τη γενικότερη υγεία σας.
Τί είναι η τεστοστερόνη;
Η τεστοστερόνη είναι πρωτίστως μια ορμόνη, ιδιαίτερα σημαντική για την υγεία του ανθρώπου, η οποία δεν αφορά μόνο τη γονιμότητα ή τη μυϊκή μάζα. Επιπλέον, η τεστοστερόνη δεν είναι μια καθαρά ανθρώπινη ορμόνη, καθώς είναι επίσης παρούσα στα ζώα. Αυτή η κυρίως αρσενική ορμόνη διαδραματίζει διάφορους ρόλους στο σώμα, συμπεριλαμβανομένης της σωστής λειτουργίας της γονιμότητας, της παραγωγής ανδρικών σεξουαλικών χαρακτηριστικών ή της ρύθμισης των διαφορών μεταξύ των δύο φύλων. [1] [2]
Η τεστοστερόνη κάποτε θεωρούταν μια ορμόνη υπεύθυνη κυρίως για τη φυσιολογία και την ανδρογένεση των ανδρών και των αγοριών. Ωστόσο, ασκεί επίδραση και στα οστά μας, που επηρεάζονται από τη μετατροπή της σε οιστρογόνα. Η κατανόηση της τεστοστερόνης είναι πολύπλοκη και οι ερευνητές μελετούν επίσης τον ρόλο της στον πόνο και την καρδιαγγειακή λειτουργία σε άνδρες και γυναίκες. Για να τονίσουμε τη σημασία της τεστοστερόνης, παραθέτουμε όλες τις διαδικασίες όπου αυτή η ορμόνη είναι σημαντική [3] [4]:
- στο μέγεθος και τη δύναμη των μυών
- στην ανάπτυξη και τη δύναμη των οστών
- στη βάθυνση της φωνής και στην εμφάνιση της τριχοφυΐας
- στη λειτουργία της γενετήσιας ορμής
- στην ανάπτυξη του πέους και των όρχεων και στην παραγωγή σπέρματος
Συμπτώματα χαμηλών επιπέδων τεστοστερόνης
Τα επίπεδα τεστοστερόνης στους άνδρες μειώνονται φυσιολογικά κατά τη διάρκεια της ζωής τους, πιο συγκεκριμένα μετά την ηλικία των 30 ετών, όταν η ποσότητα της μειώνεται κατά 1% ετησίως. Η χαμηλή τεστοστερόνη ονομάζεται επίσης αρσενικός υπογοναδισμός. Αυτή είναι μια κατάσταση κατά την οποία οι όρχεις δεν παράγουν αρκετή τεστοστερόνη. Ωστόσο, υπάρχουν πολλοί άλλοι λόγοι που ευθύνονται για τα χαμηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης. Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε το πόσοι άνδρες έχουν χαμηλή τεστοστερόνη, αλλά οι μέχρι τώρα πληροφορίες αναφέρουν ότι αποτελούν συνολικά το 2,1% των ανδρών, δηλαδή 2 άνδρες στους 100 έχουν τις αναφερθείσες δυσκολίες. Παρόλα αυτά, πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη την ηλικία τους. Για τους νέους άνδρες το ποσοστό είναι περίπου 1%, αλλά για τους ηλικιωμένους άνδρες, άνω των 80 ετών, περίπου το 50% αντιμετωπίζει αυτό το πρόβλημα. [5] [6] [8]
Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι η έλλειψη τεστοστερόνης είναι πιο συχνή στους παχύσαρκους άνδρες. Σύμφωνα με την έρευνα, χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης έχουν βρεθεί στο 6,4% των ανδρών με βέλτιστο βάρος, αλλά έως και 30% των παχύσαρκων ανδρών μπορεί να αντιμετωπίζει έλλειψη τεστοστερόνης. Η κατάσταση είναι παρόμοια στην περίπτωση των διαβητικών και επιπλέον έρευνα δηλώνει ότι περίπου ένας στους τέσσερις διαβητικούς αντιμετωπίζει επίσης χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης. [6]
Πιθανότατα αναρωτιέστε ποια είναι τα βέλτιστα επίπεδα τεστοστερόνης και πότε η τεστοστερόνη θεωρείται χαμηλή. Το ανώτερο φυσιολογικό όριο θεωρείται από 1000 έως 1200 νανογραμμάρια ανά δέκατο λίτρου. Το κατώτερο όριο ορίζεται στα 300 νανογραμμάρια. Σύμφωνα με την Αμερικανική Ουρολογική Ένωση, οι τιμές κάτω των 300 νανογραμμαρίων θεωρούνται χαμηλές. [6] [9]
Πώς να καταλάβετε ότι έχετε χαμηλή τεστοστερόνη; Εστιάστε στα πιο συχνά συμπτώματα που σας παραθέτουμε στη συνέχεια του άρθρου.
Προβλήματα στύσης και χαμηλότερη σεξουαλική επιθυμία
Τα χαμηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης μπορεί να οδηγήσουν σε χαμηλότερη επιθυμία για σεξ, η οποία μειώνεται φυσιολογικά με την ηλικία, αλλά είναι πιο συχνή σε άτομα με μειωμένα επίπεδα τεστοστερόνης. Ένα άλλο χαρακτηριστικό σύμπτωμα, είναι το πρόβλημα της στύσης, το οποίο μπορεί να οφείλεται στη μειωμένη παραγωγή οξειδίου του αζώτου στον ιστό του πέους, η οποία διεγείρεται από την τεστοστερόνη. Και για να ολοκληρωθεί η εικόνα, η στυτική δυσλειτουργία δεν είναι αποτέλεσμα μόνο της χαμηλής τεστοστερόνης, αλλά και της υψηλής χοληστερόλης, της υψηλής αρτηριακής πίεσης, του στρες και του άγχους, ή της κατανάλωσης αλκοόλ και του καπνίσματος. [7]
Κατάθλιψη και συναισθηματικές διακυμάνσεις
Η μειωμένη επιθυμία για σεξ σχετίζεται κατά βάση με τα συναισθήματα, αλλά εκτός από αυτό, τα χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης μπορούν επίσης να εκδηλωθούν στο συναισθηματικό επίπεδο, μέσα από τις εκδηλώσεις κατάθλιψης και στεναχώριας. Η τεστοστερόνη έχει επίδραση στη ρύθμιση των συναισθημάτων, οπότε τα συμπτώματα έλλειψής της, μπορούν επίσης να περιλαμβάνουν κόπωση, ευερεθιστότητα και την αναφερόμενη αποστροφή από το σεξ. Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, τα προβλήματα που σχετίζονται με την κινητοποίηση και την αυτοπεποίθηση αναφέρονται επίσης εντός αυτού του πλαισίου. [5]
Σωματικά συμπτώματα
Εκτός από τις σεξουαλικές και ψυχολογικές αλλαγές, η έλλειψη τεστοστερόνης συνοδεύεται από ορισμένες σωματικές μεταβολές. Αυτές περιλαμβάνουν τη μείωση της μυϊκής μάζας και της ενέργειας, την αύξηση του λίπους στο σώμα, αλλά και τη λεγόμενη γυναικομαστία (μεγάλα και λεπτά στήθη), καθώς και την απώλεια τριχοφυΐας. [7] [10]
You might be interested in these products:
Πώς να αυξήσετε τα επίπεδα τεστοστερόνης;
Η έλλειψη τεστοστερόνης ή ο υπογοναδισμός, μπορεί να διαγνωστεί από ειδικούς και, φυσικά, μπορούν να διενεργηθούν τεστ για τον προσδιορισμό της αιτίας των χαμηλών επιπέδων αυτής της ορμόνης. Η θεραπεία αποκατάστασης τεστοστερόνης (TRT=Testosterone Replacement Therapy) μπορεί να έχει τη μορφή ενέσεων, εμπλάστρων ή τζελ. Ωστόσο, πρέπει να ειπωθεί ότι αυτός ο τύπος θεραπείας μπορεί να έχει πολλές παρενέργειες [10] [11]:
- υψηλότερος κίνδυνος καρδιακών παθήσεων
- αύξηση του μεγέθους των μαστών
- μείωση της παραγωγής σπέρματος και συρρίκνωση των όρχεων
- ακμή και δερματικές αλλεργίες
- άπνοια ύπνου
Εκτός από την ιατρική περίθαλψη, υπάρχουν φυσικοί τρόποι για την προώθηση της παραγωγής τεστοστερόνης και ο στόχος του άρθρου είναι να εστιάσει σε αυτούς.
Φυσικοί τρόποι αύξησης των επιπέδων της τεστοστερόνης
Βέλτιστο σωματικό βάρος
Το αυξημένο σωματικό βάρος μπορεί να είναι ο λόγος για τα χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης. Σύμφωνα με μια μελέτη του περιοδικού Clinical Endocrinology, οι παχύσαρκοι νεαροί ηλικίας 14-20 ετών είχαν έως και 50% λιγότερη τεστοστερόνη από αυτούς με το κατάλληλο βάρος. [12] Να σημειωθεί ότι το υπερβολικό βάρος στους ηλικιωμένους άνδρες δεν αναφέρεται.
Μπορεί να μην εκπλαγείτε από το γεγονός ότι τα άτομα με υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης διαθέτουν επίσης περισσότερους μυς. Αυτό είναι το αποτέλεσμα εν μέρει, της διαδικασίας για την οποία ευθύνεται ο λιπώδης ιστός. Παράγει το ένζυμο αρωματάση, το οποίο μετατρέπει τα ανδρογόνα σε οιστρογόνα. Ωστόσο, σαν να μην έφτανε αυτό, λόγω της αρνητικής ανατροφοδότησης στο υποθαλαμικό τμήμα του εγκεφάλου, τα οιστρογόνα μειώνουν την παραγωγή τεστοστερόνης. [13] Επομένως, αν πιστεύετε ότι θα ήταν ωραίο να χάσετε μερικά κιλά για να βελτιώσετε την εικόνα σας, κάντε το ίδιο και για τα επίπεδα τεστοστερόνης σας.
Η τεστοστερόνη και η υγιεινή διατροφή
Η διατροφή και το σωστό βάρος συνδέονται μεταξύ τους, οπότε δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ακόμη και ένας καλός τρόπος ζωής μπορεί να επηρεάσει την τεστοστερόνη. Πρώτα απ ‘όλα, είναι σημαντικό να διατηρείτε τη βέλτιστη πρόσληψη θρεπτικών ουσιών μακροπρόθεσμα. Κάτι τέτοιο είναι απαραίτητο, καθώς οι συχνές δίαιτες ή η υπερκατανάλωση τροφής μπορούν να επηρεάσουν τα επίπεδα τεστοστερόνης. Προσπαθήστε να επικεντρωθείτε σε μια ισορροπημένη πρόσληψη πρωτεϊνών, υδατανθράκων και λιπαρών. [14]
Επιπλέον, η έρευνα από το 2009 δείχνει ότι το d-ασπαρτικό οξύ (DAA) βοηθά επίσης στην αύξηση της παραγωγής τεστοστερόνης. Εδώ περιλαμβάνονται, για παράδειγμα, τα όσπρια και οι ξηροί καρποί ή τα προϊόντα με ωμέγα-3 λιπαρά οξέα. Επομένως, εάν θέλετε να υποστηρίξετε την τεστοστερόνη σας, δεν θα πρέπει να τα παραλείψετε από τη διατροφή σας. [15]
Για την παραγωγή τεστοστερόνης, οι αδένες μας χρειάζονται μαγνήσιο και ψευδάργυρο και τα κύτταρα Leydig χρειάζονται χοληστερόλη. Επομένως, συγκεκριμένα τρόφιμα όπως το λάχανο, το μπρόκολο και το κουνουπίδι μπορούν επίσης να σας βοηθήσουν να αποβάλλετε τα οιστρογόνα ενώ παράλληλα αυξάνετε την τεστοστερόνη. Δοκιμάστε επίσης, να τα συμπεριλάβετε στη διατροφή σας. [16]
Άσκηση και τεστοστερόνη
Εκτός από τη διατήρηση του βάρους και τη σωστή διατροφή, η άσκηση και τα αποτελεσματικά είδη προπόνησης είναι επίσης σημαντικοί παράγοντες για την αύξηση των επιπέδων τεστοστερόνης. Σύμφωνα με έρευνα του 2017, η σωματική δραστηριότητα και όχι η απώλεια βάρους θα σας βοηθήσει να παράγετε τεστοστερόνη. Ωστόσο, είναι επίσης αλήθεια ότι η προπόνηση πρέπει να γίνεται με μέτρο, διότι η υπερβολική σωματική δραστηριότητα μπορεί να προκαλέσει “αυτό από το οποίο θέλετε να απαλλαγείτε” – δηλαδή την έλλειψη τεστοστερόνης. [12] [17]
Όλα τα είδη άσκησης είναι κατάλληλα, αλλά για βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη αύξηση της τεστοστερόνης, η προπόνηση δύναμης ή προπόνηση υψηλής έντασης HIIT αποτελούν την καλύτερη επιλογή. [14]
Για να υποστηρίξετε την παραγωγή τεστοστερόνης, θα πρέπει να εστιάσετε στο “να σηκώνετε βάρη”. Επομένως, λάβετε υπόψη τις ακόλουθες συμβουλές κατά την προπόνησή σας [16]:
- Συμπεριλάβετε πολύπλοκες ασκήσεις – deadlift, squat, bench press και shoulder press
- Αυξήστε το βάρος – Η άσκηση με βάρη περισσότερων κιλών συνδέεται με υψηλότερη παραγωγή τεστοστερόνης
- Μην προπονείστε σε κάθε γύρο μέχρι τελικής πτώσης – χρησιμοποιούμε σκόπιμα τη λέξη “κάθε”, επειδή δεν πειράζει να γυμνάζεστε μέχρι το σημείο που δεν αντέχετε άλλο, κάτι τέτοιο πρέπει όμως να συμβαίνει μόνο στους τελικούς γύρους της προπόνησής σας
Τεστοστερόνη και αλκοόλ
Θα συμφωνήσουμε πιθανώς στο ότι η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ είναι επιβλαβής για τον ανθρώπινο οργανισμό από κάθε άποψη. Ωστόσο, το αλκοόλ έχει επίσης αρνητική επίδραση στα επίπεδα της τεστοστερόνης και δεν μιλάμε απλώς για μια αμελητέα επίδραση. Απαιτούνται 3 αδένες για την παραγωγή τεστοστερόνης – ο υποθάλαμος, ο μαστικός αδένας και οι όρχεις. Το αλκοόλ επηρεάζει κάθε έναν από αυτούς, κάτι που μπορεί να επηρεάσει την παραγωγή τεστοστερόνης. [18]
Μια μελέτη του 2019 μελέτησε τον αρνητικό αντίκτυπο του αλκοόλ στα επίπεδα τεστοστερόνης στους άνδρες. Παρουσιάζει τα αποτελέσματα μιας έρευνας που συνέκρινε τους χρόνιους αλκοολικούς, με εθελοντές συμμετέχοντες, που έπιναν μια πίντα ουίσκι την ημέρα (πίντα ΗΠΑ = 473.176 ml ή 0,47 l) για 30 ημέρες. Σχεδόν όλοι οι αλκοολικοί είχαν ελλιπή ή χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης. Στους υγιείς εθελοντές, τα επίπεδα τεστοστερόνης άρχισαν να μειώνονται 72 ώρες μετά την πέψη και έφτασαν στα ίδια επίπεδα με τους αλκοολικούς μετά από 30 ημέρες. [18] [19] Αυτό σημαίνει ότι δεν χρειάζονται χρόνια για να φτάσουμε σε μια κατάσταση παρόμοια με τους αλκοολικούς, αντίθετα ένας μήνας φαίνεται ότι θα ήταν αρκετός.
Η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ μπορεί επίσης να έχει δυσμενείς επιπτώσεις βραχυπρόθεσμα. Μια νύχτα κατά την οποία το παρακάνατε με το αλκοόλ, θα μειώσει την τεστοστερόνη σας έως και 40%, κάτι που μπορεί να διαρκέσει άλλη 1 ή 2 ημέρες. Η χειρότερη περίπτωση είναι η χρόνια κατανάλωση αλκοόλ, στην οποία μπορεί να εμφανιστεί ατροφία των όρχεων (συρρίκνωση), η οποία ενδέχεται να είναι μη αναστρέψιμη. [13]
Θέλετε να μάθετε περισσότερα σχετικά με τις επιπτώσεις του αλκοόλ στους αθλητές; Θα μάθετε όλες τις σημαντικές πληροφορίες στο άρθρο – Πώς επηρεάζει το αλκοόλ την απώλεια βάρους και την αναγέννηση και ανάπτυξη των μυών.
Τεστοστερόνη, στρες και κορτιζόλη
Πολλοί αποκαλούν το άγχος ως έναν «αόρατο δολοφόνο», επειδή οι επιπτώσεις του στην υγεία συχνά υποτιμούνται. Κατά τη διάρκεια του στρες, τα επίπεδα της κορτιζόλης, μιας ορμόνης που είναι υπεύθυνη για διάφορες διεργασίες, όπως ο μεταβολισμός και η ανοσία, αυξάνονται. Τέλος, η υψηλή κορτιζόλη και το άγχος μπορούν να αυξήσουν την όρεξη, με αποτέλεσμα, τόσο την αύξηση του σωματικού βάρους όσο και την επικίνδυνη αύξηση του σωματικού λίπους, η οποία μπορεί να αντικατοπτρίζεται στα επίπεδα τεστοστερόνης. [12] [14] Το άγχος και το στρες αποτελούν κοινό μέρος της ζωής πολλών ανθρώπων, αλλά οι αρνητικές επιπτώσεις τους είναι πιο περίπλοκες από ό, τι πολλοί άνθρωποι πιστεύουν.
Τεστοστερόνη και ύπνος
Η βαρύτητα που δίνεται πάντα στις 8 ώρες ύπνου, δεν αποτελεί τυχαίο γεγονός. Για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, οι 7-9 ώρες ύπνου σχετίζονται με την καλή υγεία. Μετά από μια υγιεινή διατροφή, ο ύπνος είναι ο δεύτερος πιο σημαντικός παράγοντας για την παραγωγή τεστοστερόνης. [13] Σύμφωνα με μια μελέτη, μόλις 1 εβδομάδα περιορισμένου ύπνου μπορεί να προκαλέσει μια ημερήσια πτώση στα επίπεδα τεστοστερόνης κατά 15%. [12] Ο καλός ύπνος μπορεί όχι μόνο να αυξήσει την τεστοστερόνη, αλλά και να μειώσει την κορτιζόλη, την οποία αναφέραμε σε παραπάνω σημείο. [16] Καλύτερα να είστε πιο δραστήριοι κατά τη διάρκεια της ημέρας και να ξεκουράζετε το σώμα σας τη νύχτα, ώστε να επιτύχετε ορμονική ισορροπία.
Συμπληρώματα τεστοστερόνης
Η σωστή παραγωγή τεστοστερόνης μπορεί να υποστηριχθεί όχι μόνο με τον σωστό ύπνο, την άσκηση και τη σωστή διατροφή, αλλά και μέσα από τα συμπληρώματα διατροφής. Ακολουθούν ορισμένα συμπληρώματα που μπορούν να σας βοηθήσουν [20] [21] [22]:
- Βιταμίνη D – συμβάλλει στη ρύθμιση των επιπέδων τεστοστερόνης. Το σώμα την παράγει από το φως του ήλιου, αλλά μπορεί να χρειαστεί να τη συμπληρώσετε εάν περνάτε πολύ χρόνο σε εσωτερικούς χώρους, έχετε πιο σκούρο δέρμα ή ζείτε μακριά από τον ισημερινό. Μεταξύ άλλων, η αύξηση των επιπέδων βιταμίνης D μπορεί επίσης να προάγει την ποιότητα του σπέρματος.
- DAA -d-ασπαρτικό οξύ – αυτό το αμινοξύ έχει θετική επίδραση στην τεστοστερόνη, η οποία, σύμφωνα με τους επιστήμονες, θα μπορούσε να προκληθεί από την αύξηση της ωχρινοτρόπου ορμόνης και της ορμόνης που διεγείρει τα θυλάκια.
- Ψευδάργυρος – Η παραγωγή τεστοστερόνης μπορεί επίσης να “μπλοκαριστεί” λόγω της έλλειψης ψευδαργύρου. Οι αθλητές, κατά κύριο λόγο, μπορούν να συναντήσουν αυτό το πρόβλημα επειδή ο ψευδάργυρος “ξεπλένεται” από το σώμα τους. Μπορείτε να συμπληρώσετε τον ψευδάργυρο μέσα από τη διατροφή σας, αλλά μπορείτε επίσης να αυξήσετε το επίπεδό του με συμπληρώματα διατροφής.
- Ashwagandha – ένα φυτό γνωστό στην παραδοσιακή ινδική ιατρική, το οποίο είναι κυρίως ένα προσαρμογόνο, που βοηθά στην αντιμετώπιση του άγχους και του στρες. Ωστόσο, σύμφωνα με έρευνα, το συμπλήρωμα Ashwagandha έχει επίσης θετική επίδραση στην τεστοστερόνη, το επίπεδο της οποίας έχει αυξηθεί κατά 10-22% στους άνδρες.
- ΔΥΕΑ – Αυτή η συντομογραφία αντιπροσωπεύει την ορμόνη δεϋδροεπιανδροστερόνη, την οποία παράγει φυσιολογικά το σώμα στους επινεφριδιακούς αδένες. Σύμφωνα με μελέτες, 50-100 mg ΔΥΕΑ μπορούν να αυξήσουν τα επίπεδα τεστοστερόνης έως και 20%.
- Τριβόλι (Tribulus terrestris) – Αυτό το φυτό είναι γνωστό στη φυσική ιατρική εδώ και αιώνες και η επίδρασή του στα επίπεδα τεστοστερόνης και τη σεξουαλική επιθυμία έχει υποστηριχθεί από αρκετές επιστημονικές μελέτες.
Η έλλειψη τεστοστερόνης έχει ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων που μπορεί και εσείς να παρατηρήσετε. Ωστόσο, εάν θέλετε να είστε απολύτως σίγουροι για την ποσότητα τεστοστερόνης του οργανισμού σας, αναζητήστε έναν ειδικό που θα χρησιμοποιήσει τεστ ώστε να διευκρινιστούν με ακρίβεια τα επίπεδά της. Όπως διαβάσατε στο άρθρο, η τεστοστερόνη ασκεί επιρροή σε πολλούς παράγοντες και επιπλέον, μπορεί να μειωθεί μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Δεν είναι πάντα απαραίτητο να υποβληθείτε σε θεραπεία για να την αυξήσετε, μερικές φορές μια αλλαγή στον τρόπο ζωής και η χρήση των κατάλληλων συμπληρωμάτων διατροφής, αρκεί. Πιστεύουμε ότι έχετε διαβάσει όλα τα σημαντικά στοιχεία για την τεστοστερόνη και τη σημασία της. Θέλετε οι φίλοι σας να πληροφορηθούν και εκείνοι για αυτή τη σημαντική ορμόνη; Μη διστάσετε να υποστηρίξετε το άρθρο κοινοποιώντας το.
[1] George N. Nassar, Stephen W. Leslie - Physiology, Testosterone – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK526128/
[2] James Roland - What Is Testosterone? – https://www.healthline.com/health/what-is-testosterone
[3] Vineet Tyagi, MD, Michael Scordo, MD, Richard S. Yoon, MD, Frank A. Liporace, MD, Loren Wissner Greene, MD, MA - Revisiting the role of testosterone: Are we missing something? – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5434832/
[4] Testosterone — What It Does And Doesn't Do – https://www.health.harvard.edu/drugs-and-medications/testosterone--what-it-does-and-doesnt-do
[5] Healthline Editorial Team - Low Testosterone in Men – https://www.healthline.com/health/side-effects-of-low-testosterone
[6] What is Low Testosterone? – https://www.urologyhealth.org/urologic-conditions/low-testosterone
[7] Jenna Fletcher - What are the symptoms of low testosterone? – https://www.medicalnewstoday.com/articles/322647
[8] Low Testosterone (Male Hypogonadism) – https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/15603-low-testosterone-male-hypogonadism
[9] Jerry R. Balentine, DO, FACEP - Low Testosterone (Low-T) – https://www.medicinenet.com/low_testosterone_low_t/article.htm
[10] Mayo Clinic Staff - Testosterone therapy: Potential benefits and risks as you age – https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/sexual-health/in-depth/testosterone-therapy/art-20045728
[11] Colleen M. Story - Options for Increasing Your Testosterone – https://www.healthline.com/health/low-testosterone/testosterone-replacement-therapy-and-other-options
[12] Lana Barhum - How do you boost testosterone naturally? – https://www.medicalnewstoday.com/articles/322508
[13] John Fawkes - This Is How to Raise Your Testosterone Levels Naturally – https://medium.com/better-humans/this-is-how-to-raise-your-testosterone-levels-naturally-995daab1a944
[14] Rudy Mawer - 8 Proven Ways to Increase Testosterone Levels Naturally – https://www.healthline.com/nutrition/8-ways-to-boost-testosterone
[15] Enza Topo, Andrea Soricelli, Antimo D'Aniello, Salvatore Ronsini, Gemma D'Aniello - The role and molecular mechanism of D-aspartic acid in the release and synthesis of LH and testosterone in humans and rats – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2774316/
[16] Testosterone Week: How I Doubled My Testosterone Levels Naturally and You Can Too – https://www.artofmanliness.com/articles/how-to-increase-testosterone-naturally/
[17] David R Hooper, William J Kraemer, Catherine Saenz, Kevin E Schill, Brian C Focht, Jeff S Volek, Carl M Maresh - The presence of symptoms of testosterone deficiency in the exercise-hypogonadal male condition and the role of nutrition – https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28470410/
[18] Daniel Yetman - How Alcohol Affects Testosterone – https://www.healthline.com/health/how-alcohol-affects-testosterone
[19] Ylenia Duca, Antonio Aversa, Rosita Angela Condorelli, Aldo Eugenio Calogero, Sandro La Vignera - Substance Abuse and Male Hypogonadism – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6571549/#B8-jcm-08-00732
[20] Michael Hull - How can you increase testosterone naturally? – https://examine.com/nutrition/increase-testosterone-naturally/
[21] Louise Morales-Brown - What are some of the top testosterone supplements and boosters? – https://www.medicalnewstoday.com/articles/best-testosterone-supplements
[22] Rudy Mawer - The 8 Best Supplements to Boost Testosterone Levels – https://www.healthline.com/nutrition/best-testosterone-booster-supplements